Balıkesir'in şehir merkezinde, çarşıların ortasında yükselen Zağnos Paşa Camii ve etrafındaki meydan, sadece bir ibadet ve toplanma alanı değil, aynı zamanda Osmanlı İmparatorluğu'nun yükseliş döneminin ve şehrin kimliğinin sembolüdür. Bu tarihi külliye, Fatih Sultan Mehmed'in en güvendiği devlet adamlarından Zağnos Mehmed Paşa tarafından 1461 yılında yaptırılmış olup, günümüze kadar Balıkesir'in en önemli miraslarından biri olarak gelmiştir.
Zağnos Paşa Kimdir?
Zağnos Mehmed Paşa (yaklaşık 1426-1462/1469), Osmanlı devlet adamı ve komutanıydı. Paşa, Enderun'da eğitim aldı ve hızla yükseldi. Lakabı "Zağnos", denizcilikte gözetleme için kullanılan keskin görüşlü bir yırtıcı kuştan (zağanos kuşu) gelmektedir.
Fatih Sultan Mehmed'in (II. Mehmed) lalası (hocası ve danışmanı) olarak genç şehzadeye İstanbul'un fethini aşılayan isimlerden biriydi. Rumeli Hisarı'nın inşasında görev aldı, İstanbul Kuşatması'nın (1453) en ateşli savunucularındandı. Fetih sonrası Çandarlı Halil Paşa'nın idamından sonra 1453-1456 yılları arasında sadrazamlık yaptı. 1456 Belgrad Kuşatması sonrası, Balıkesir'e gönderildi.
Bazı kaynaklara öncesi veya sonrası dönemde Gelibolu sancak beyliği, kaptan-ı deryalık gibi görevler üstlendi. Fatih'in damadı olan Paşa, hayatının son yıllarında Balıkesir'e yerleşti. Burada vakıflar kurdu, şehir imarına büyük katkı sağladı ve 1462 civarında vefat etti. Türbesi, kendi yaptırdığı caminin avlusundadır.
Zağnos Paşa Camii ve Külliyesi'nin Hikâyesi
1461 yılında (bazı kaynaklarda 1460-61) inşa edilen Zağnos Paşa Külliyesi, başlangıçta cami, medrese, imarethane, hamam, bedesten ve çarşıdan oluşan kapsamlı bir kompleksti. Paşa, bu eserleri Balıkesir'e kazandırarak şehrin Osmanlı kimliğini güçlendirdi. Cami, kare planlı, kesme taştan yapılmış olup erken Osmanlı mimarisinin güzel örneklerindendir.
Ne yazık ki 1897 Balıkesir depreminde cami ve türbe ağır hasar gördü. 1908'de dönemin mutasarrıfı Ömer Ali Bey tarafından yeniden inşa edildi. Günümüze orijinal hamam ve restore edilmiş cami ulaşmıştır. Bedesten ve çarşı gibi kısımlar ise zamanla yok oldu.
Cami, Balıkesir'in en büyük ibadethanesi olup yaklaşık 1500 kişi kapasitelidir. Avlusunda Paşa'nın türbesi bulunur.
Meydanın Önemi ve Modern Tarihi
Zağnos Paşa Meydanı, caminin etrafını saran tarihi çarşı alanıdır. Yüzyıllar boyu şehrin kalbi olan meydan, ticaret ve sosyal hayatın merkezidir. Kurtuluş Savaşı döneminde Mehmet Akif Ersoy burada vaaz vererek halkı direnişe çağırdı. En önemlisi, Mustafa Kemal Atatürk 7 Şubat 1923'te camide ünlü "Balıkesir Hutbesi"ni okudu; bu, Atatürk'ün minberden hutbe okuduğu tek olaydır.
Son yıllarda Balıkesir Büyükşehir Belediyesi tarafından meydan düzenlemesi yapıldı; tarihi siluet yeniden kazandırıldı, çevredeki yapılar restore edilerek meydan modern bir buluşma noktasına dönüştürüldü.
Zağnos Paşa Camii ve Meydanı, sadece mimari bir eser değil; fetih ruhu, sürgün hikâyeleri, milli mücadele ve Cumhuriyet dönemiyle iç içe geçmiş bir tarih abidesidir. Balıkesir'e yolunuz düşerse, bu meydanda bir çay içip, Paşa'nın türbesine Fatiha okumayı unutmayın, şehrin ruhu burada atıyor!
