Ayak bileği burkulmaları, günlük yaşamda en sık karşılaşılan kas-iskelet sistemi yaralanmalarından biridir. Sporculardan çocuklara, yaşlı bireylerden iş hayatında aktif kişilere kadar her yaş grubunda görülebilir. Ayak bileğinin aniden ters dönmesi, üzerine fazla yük binmesi veya dengesiz basma sonucu eklemi destekleyen bağların gerilmesi ya da yırtılmasıyla ortaya çıkar. Basit bir yaralanma gibi görünse de doğru müdahale edilmediğinde uzun süreli ağrı, instabilite ve tekrarlayan burkulmalar gibi ciddi sonuçlara yol açabilir. Bu nedenle ayak bileği burkulmalarında ilk yapılması gerekenler ve sonrasında uygulanacak rehabilitasyon programı büyük önem taşır.
Ayak bileği burkulmasında en kritik aşama, yaralanma gerçekleştiği anda uygulanan ilk yardımdır. Bu aşamada yaygın olarak kullanılan yöntem “RICE protokolü”dür. RICE, İngilizce Rest (dinlenme), Ice (soğuk uygulama), Compression (bandaj ile bası) ve Elevation (yukarı kaldırma) kelimelerinin baş harflerinden oluşur.
Dinlenme (Rest): Burkulmanın hemen ardından ayak üzerine basılmamalı, eklem zorlanmamalıdır. Zorlamaya devam edilirse bağlardaki yırtık artabilir ve iyileşme süresi uzayabilir.
Soğuk Uygulama (Ice): İlk 48 saat boyunca her 2-3 saatte 10 – 12 dakika süreyle soğuk uygulama yapılmalıdır. Bu yöntem ödemi ve ağrıyı azaltarak dokuların hasarını sınırlar.
Bası (Compression): Elastik bandajla ayak bileği sarılarak şişlik kontrol altına alınır. Ancak bandaj çok sıkı sarılmamalı, dolaşımı engellememelidir.
Yukarı Kaldırma (Elevation): Ayak kalp seviyesinin üzerine kaldırılarak ödemin azalması sağlanır. Bu basit ama etkili yöntem, burkulmanın ilerlemesini önler ve iyileşme sürecini hızlandırır.
Her burkulma hafif düzeyde olmayabilir. Özellikle ayağa basamama, şiddetli ağrı, morarma ve aşırı şişlik gibi durumlarda kırık ihtimali göz önünde bulundurulmalı ve mutlaka bir hekime başvurulmalıdır. Çekilecek röntgen veya ileri görüntüleme yöntemleri ile bağ hasarının derecesi değerlendirilir. Hafif vakalarda konservatif tedavi yeterli olurken, ağır bağ yırtıklarında cerrahi müdahale gerekebilir.
Burkulma sonrası iyileşme sürecinde en önemli aşama rehabilitasyondur. Çünkü ayak bileği eklemi, vücudun tüm ağırlığını taşıyan bir yapıdır ve yeterli güç, denge ve esneklik kazanmadığında yeniden burkulma riski çok yüksektir.
Rehabilitasyonun amaçları şunlardır:
* Ağrı ve ödemin azaltılması,
* Eklem hareket açıklığının korunması,
* Kas gücünün geri kazanılması,
* Propriyosepsiyonun (eklem pozisyon hissi) geliştirilmesi,
* Günlük yaşam ve spora güvenli dönüşün sağlanması.
Erken Dönem (İlk günler): Ağrı ve şişliğin azaltılması hedeflenir. Hafif pasif hareketlerle eklemin donması engellenir. Soğuk uygulamalar devam eder.
Orta Dönem (1-3 hafta): Bu aşamada eklem hareket açıklığını artırıcı egzersizler başlar. Dairesel ayak bileği hareketleri, hafif germe egzersizleri ve düşük dirençli kuvvetlendirme çalışmaları yapılır.
Geç Dönem (3-6 hafta): Kas gücü ve dengeyi geliştiren egzersizler önem kazanır. Tek ayak üzerinde durma, denge tahtası çalışmaları ve elastik bantlarla yapılan egzersizler propriyosepsiyonu geliştirir.
Spor ve Günlük Yaşama Dönüş: Son aşamada koşu, zıplama ve yön değiştirme gibi dinamik aktiviteler eklenir. Bu dönemde hasta, fiziksel kapasitesine göre günlük aktivitelerine veya spor hayatına geri döner.
Rehabilitasyon tamamlandıktan sonra yeniden burkulmaları önlemek için ayak bileği çevresindeki kasların güçlü tutulması, spor öncesi ısınma yapılması, uygun ayakkabı seçimi ve riskli zeminlerde dikkatli hareket edilmesi önemlidir. Bazı durumlarda sporcularda ya da tekrarlayan burkulma öyküsü olan bireylerde ayak bileği ortezleri koruyucu amaçla kullanılabilir.
Ayak bileği burkulmaları hafife alınmaması gereken, doğru müdahale edilmediğinde kronik sorunlara yol açabilen yaralanmalardır. Burkulma anında RICE protokolünün uygulanması, sonrasında uygun tıbbi değerlendirme ve planlı bir rehabilitasyon süreci ile tam iyileşme mümkündür. Bu sürecin ihmal edilmesi ise tekrarlayan yaralanmalara ve kalıcı eklem problemlerine zemin hazırlar. Dolayısıyla hem ilk yardım bilgisine sahip olmak hem de rehabilitasyonu ciddiye almak, sağlıklı bir iyileşme için büyük önem taşır.
