Burhan kelimesinin Arapça’da “berraklaştırmak, açıklığa kavuşturmak; delil getirmek” anlamındak, ‘berahe’ kökünden türediği kabul edilir.
Burhan; Kur’an-ı Kerim’de “hak ile batılı birbirinden ayıran kesin delil” karşılığında kullanılır…
Nisa Suresi 174’ncü ayette; Allah’ın apaçık delilleri olmaları itibariyle Hz. Muhammed’e, Kasa Suresi 32’nci ayette ise Hz. Musa’nın asası ve yine onun elinin bir meşale gibi parlaması mucizelerine burhan adı verilir.
Bunların dışında bazı müfessirler, Kur’an’ın bir adının da “Burhan” olduğunu kabul ederler.
Kur’an-ı Kerim’de, Hz. Peygamber ile tartışan yahudilerden ve Allah’la birlikte başka ilahlara da tapan müşrik ve putperestlerden bu konudaki iddialarını ispatlayacak burhanlar istendiği bildirilmektedir.
Bu açıklamalarla ‘Burhan’ın, bütün şüpheleri ortadan kaldıracak açıklıkta ve itirazlara yer bırakmayacak kesinlikte bir delil olduğuna işaret edilmiş, dolayısıyla bir iddianın kabul veya reddedilmesi bu şekilde bir ispata bağlanmıştır.
Buna göre ‘Burhan’da esas olan, ihtiva ettiği bilginin doğru olmasıdır. Belli mantık kalıpları uygulanarak doğruluğu ispatlanamayan bilgi ‘Burhan’ haline gelmez.
Burhan; kesin öncüllerden oluştuğu ve bütün bilgiler için en güvenilir delil sayıldığı için ‘mu’temed’ diye de adlandırılmıştır.
Burhanın öncülleri zaruri ve bedihi önermeler olabileceği gibi bu önermelerden düşünüp taşınarak çıkarılmış bilgiler de olabilir…
Sonraki mantıkçılar bunların ilkine “burhan-ı vicdani”, ikincisine de “burhan-ı nazari” demişlerdir.
Tecrübî verilere dayananlara “burhan-ı tecrübi”, hem akli hem tecrübi sonuçlardan teşekkül edenlere “burhan-ı mahlut” adı verilir.
Farabi, ister bir düşüncenin doğruluğunu ispat etmek için, ister yanlışlığını göstermek için olsun burhanın mutlaka kesin bilgi verdiğini, zıddının doğru olmayacağını ve bu bilgilerden asla şüphe edilemeyeceğini belirtir.
İbn Sina onun bu görüşünü teyit ederek ‘burhan’ı “kesin bilgi elde etmek için doğruluğu kesin önermelerden yapılan kıyas” diye tarif eder.
Gazzali ise “Hakiki ‘burhan’ doğruluğu devamlı olan, değişikliğe uğraması imkânsız bulunan ve kesin bilgi meydana getiren delildir” der.
Mantıkta ‘burhan’ın esasını, bir kıyasta neticenin ispat edilmesini sağlayan orta terim teşkil eder.
Bir düşüncenin doğruluğunu ispat etmek için yapılan kıyasta öncül ile sonucu birbirine bağlayan orta terim olduğu için bu terim bizzat delilin kendisi kabul edilmiştir.
El-Burhan esmasının Ebced değeri: 258
Zikir Saati: Güneş (Sabah, ikindi sonrası ve gece yarısı)
Sırrın sahibine emanet olun…
