Nefsi Levvame, levm edip aşağılayan, ziyâdesiyle kınayan nefistir. Tasavvufta nefsin yedi mertebesinden ikincisi için kullanılır. Bu mertebede kişi, henüz kendini kötülükten menedecek dereceye gelmemiş olmakla beraber yaptığı kötü işlerden vicdan huzursuzluğu duyup kendine levm eder, kendini suçlar. Her türlü günahı hiçbir pişmanlık duymadan işleyen nefs-i emmâreden bir derece daha üstündür.
Bu nefis mertebesi Kuranda Kıyame suresi 2. Ayette şu şekilde geçmektedir: “Pişmanlık duyup daima kendini kınayan nefse de yemin ederim ki öldükten sonra diriltileceksiniz!” Bu nefse sahip kişiler Allah’a güzel kulluk edememekten pişmanlık duyarken bir taraftan da güneş işlemekten kendilerini alıkoyamazlar. Bezen ibadete iştiyak duyarak şevkle Allah’a yönelir bazense nefsine mağlup olma duyguları arasında gider gelir.
Nefsi levvame sahibinin kötü huylarının başında Ucub gelmektedir. Kendini ve yaptığı amelleri beğenmek anlamına gelen ucub sahibi kişiler herkesten üstün olduğunu düşünürler.
Bu hastalıktan kurtulmak için şu dört şeyi yapmak tavsiye edilmiştir:
- Başarıyı Allah’tan bilmek. Bir kimse başarıyı Allah’tan görürse, O’na şükreder, kendini ucuba kaptırmaz.
- Allah’ın kendisine ihsan buyurduğu nimetlere bakmak. Bir kimse Allah’ın nimetlerini görürse, O’na şükür yolunu tutar. Amelini azımsar, ameli ile ucuba kapılmaz.
- Amelinin makbul olmama ihtimalini de hesaba katıp düşünmek. Bir kimse amelleri mevzuunda kabul olmama korkusunu özünde taşırsa, ucuba kapılmaz.
- Daha önce işlediği günahları görmek. Bir kimse, kötülüklerinin iyiliklerine ağır basacağından korkarsa ucuba düşmez.
Diğer bir kötü sıfatı ise Fısktır. Büyük günahları işlemek veya küçük günahlarda devam etmek suretiyle Allah`a itaat etmekten çıkmak anlamına gelmektedir. Kâdı Beydâvı fıskın üç mertebesi olduğunu söylemiştir. İlk mertebe günahı çirkin görmekle beraber zaman zaman işlemek, ikincisi günahı çirkinliğini inkâr ederek işlemek, üçüncü mertebe ise küfür mertebesidir.
Nefsi levvamenin bir başka kötü huyu ise cehl’dir. Cehl kişinin inanç, söz veya davranışları konusundaki bilgisizliğini ifade etmektedir. Kişi bilmemekle birlikte bildiğini iddia ettiği bir tavır içindedir.
Nefsi levvame sahibi kişiler çok yeme-içme-uyuma hastalığına sahiptir. Bunlar birbiri ile bağlantılıdır. Çok yiyen çok su içer ve bu da çok uykuya sebep olur. İlaveten mutasavvıflar çok yeme-içme-uyuma halinin gaflete sebep olarak kalbi hasta ettiklerini söylemişlerdir. Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri Marifetname’sinde şöyle der: “Ehlullah demişlerdir ki: ‘Seni taşıyacak miktarda ye, sakın sen onu taşıyacak miktarda yeme. Yemeği o derecede ye ki, sen onu yemiş olasın. Sakın onun seni yiyeceği şekilde çok yeme. Eğer sen onu yersen hepsi nur ve can olur. Eğer o seni yerse hepsi dert ve duman olur.”
Hırs ise diğer kötü huylardandır.
Ömer Fuâdî, hırsı, Hakk Teâlâ’nın verdiğine kanâat etmeyip başkasının elinde olan şeylere fazlaca meyletmek ve tamahkâr olmak diye tanımlar. Ona göre, hırs sıfatını yok edip sabır ve kanâat sıfatları ile vasıflanmadığı müddetçe nefs-i emmârenin şerrinden ve fesâdından kurtulması imkânsızdır. Hırslı kişi doyumsuzdur her daim daha fazlasını ister. Onun için Cenâb-ı Peygamber buyurmuştur ki; “Harîs olan adamın iki dere dolusu altını olsaydı, üçüncüsünü isterdi”.
Nefsi levvamede kişi insanlara eza ve cefa verdikten sonra kahr-u nedamet gösterir. Bir diğer kötü huyu ise giyinme kuşanma sevdasıdır. İsraf derecesinde giyim kuşamla ilgilenir. İlaveten Lağviyyat yani boş ve faydasız sözler ve dünyâya da âhiretede hayrı olmayan konuşmalarla vakit öldürür.
İşte nefsi levvame sahibinin kötü huylarını da böylece izah etmeye çalıştık. Allah hepimizi bu kötü huylardan kurtarıp güzel ahlak nasip eylesin. Yâ Rabbi! Ey kalbleri çeviren Allah’ım! Kalblerimizi, dînin ve tâ’atin üzere çevir de orada sâbit-i kadem eyle. (Âmin)